سون واخت‌لار اوخودوغوم کتاب‌لاردان بیری ده نادر الهی‌نین «بو قفس ده اوچدو بلکه» آدلی شعیر کتابی‌دیر. شعیرلردن اول، اوچ آدامین یازیسی کتابا یئرلشیر. منی چوخ ماراقلاندیران دا، ودود دوستی‌نین یازی‌سی‌دیر. ودود دوستی هر شئی‌دن اؤنجه، کلاسیک شاعرلریمیزدن قالان ارث میراثی تمامیله باغیشلاییر نادر الهی‌یه و زاواللی شاعرین امپراتورلوغون اعلام ائدیر. البته دوستی‌دن قاباق بو ایشی، باشقا شکیلده، سعید موغانلی دا گؤرور و نادر الهی‌نی چاغداش شعریمیزه امپراتور سئچیر. ایندی بو ایکی یازارین عهده‌سینده‌دیر کی معلوم ائله‌سینلر آیا نادر الهی چاغداش شعریمیزین امپراتورودور یوخسا کلاسیک شعریمیزین. بونلاردان علاوه، اؤن سؤز یئرینه وئریلن رامیز روشن‌ین یازیسی دا باشقا بیر باخیمدان ماراقلی‌دیر. منجه رامیز روشن‌ین یازیسی، شهریارین نادر الهی‌یه اتحاف ائتدییی فارسجا غزلی کیمی، اونون یوکسک سویه‌لی شاعر اولدوغونا عاید تانیق‌لیق وظیفه‌سی داشیییر. آمما رامیز روشن گؤزو آچیق یاناشیر مسأله‌یه. رامیز روشن هئچ یئرده الهی‌نین باشینا تاج قویمور؛ حتی اونون یاخشی شاعر اولدوغونو دا سؤیله‌میر؛ بلکه اوستو اؤرتولو اولاراق، اونو اورتاباب بیر شاعر کیمی آنلادیر. رامیز روشن هاردا کی نادری تعریف‌له-ییب، اونون سکناتیندان، یاخشی دوست کیمی داورانماسیندان و انسانی اؤزللیک‌لریندن دانیشیب یالنیز. و آشاغیدا گؤره‌جه‌ییمیز کیمی، شهریارین الی آچیق‌لیغینا رغماً، الهی‌نین شعری «خالی از تکلف» اولسادا، «خالی از عیوب» دئییل.
کتابین اساس ایضاح‌لاری ودود دوستی‌یه عایددیر. دوستی چالیشیر کی اؤز ادعالارینا دلیل مدرک گتیرسین. هر شئی-دن اول ده عروض مسأله‌سینه دقت یئتیریر. ودود دوستی عروض قالب‌لرینین ترکیه‌ده تمامیله قیراغا قویولماسینی وورغولایاراق، گونئی آذربایجاندا اؤلوم آیاغیندا اولان بو قالب‌لرین بیر داها دیرچه‌لیب، حیات میدانینا آتیلماسینی بیر دؤنوش نقطه‌سی کیمی دوشوندویوندن سؤز آچاراق، کئچمیشده یازیلان غزل‌لر ایله ایندی‌کی غزل‌لر آراسیندا ایکی کؤکلو آیرینتییا بارماق قویور. یعنی کئچمیش غزل‌لرین گرامر و سینتاکسیس باخیمیندان عرب و فارس دیلیندن ائتکی-لنمه‌سی و عروض اؤلچوسونون دیلیمیزین فونتیکاسینا اویغون اولماسا دا، ایندییه کیمی دوام ائتدییی حالدا، چاغداش غزل‌لریمیزده و خصوصیله الهی‌نین غزل‌لرینده بو کیمی پروبلئم‌لرین آرادان قالدیریلماسینی گؤرور. دوستی سؤزونون ثبوتینده بعضی اؤرنک‌لر ده وئریر. مثلا «قارا» سؤزجویونون «قاره» و «قرا» کیمی یانلیش استفاده‌لریندن، همچنین تورکجه‌میزده اوزون مصوت اولماسادا، بعضاً عروض‌دان قایناقلانان گره‌ک‌لر اساسیندا مصوت‌لرین اوزون اوخونماق مجبوریتینده قالماسیندان سؤز آچیر. بو نقصان‌لار گویا کئچمیشه عایددیر و چاغداش غزل‌لریمیزده، اؤزللیکله نادر الهی-نین غزل‌لرینده آرادان قالدیریلیب. دای ایندن بئله شاعر شعرینین دوز اوخونماسی قورخوسونو چکمییه‌جک. حقیقتاً ده بئله‌دیر. عروض بیزیم شعریمیزین کئچمیشینه حاکم اولسا دا، بیزیم شعیر اؤلچوموز دئییل. سؤزجوک‌لرین عیبه‌جر شکیله دوشمه‌سی، شعرین بعضاً چتین‌لیکله اوخونماسی همین اویارسیزلیغین سونوجودور. بو نقصان‌لار چاغداش عروض اؤلچولو شعریمیزده بیر آز آزالیب، شاعرلریمیز دردی تانیییب و درمانینا دا اولدوقجا چالیشیرلار؛ اگرچی تمامیله درمان اولان بیر درد دئییل. نادر الهی‌نین ده شعرینه ائله بئله یاناشمالیییق. اونون دا شعرینده بو آخساق‌لیق‌لار گؤزه چارپیر و چوخ یئرده شعرین اوخونماسینی دا چتین‌لشدیریر. ودود دوستی آمما بو چوخ اؤرنک‌لری «چیراق‌لا» آختاریر:
کئچمیش کلاسیک شعریمیزده عروض قایدالاری ایله بیرگه دیلین فنوتیک قورال‌لارینا وفالی قالان مصراع‌لاری چیراق‌لا آختارمالییدیق‌سا بو گون آمما داها ائله دئییل؛ نادرین غزل‌لرینده وفالی قالمایان مصراع‌لاری چیراق‌لا آختارمالیییق. … نادرین غزلینی اوخوماق ایسته‌ین کیمسه «شعری دوز اوخویوم، وزندن چیخماسین» قورخوسوندان آماندادیر و ایستر ایسته‌مز دوز اوخویاجاقدیر.
دوزونه دورسان، من نادرین غزل‌لرینده، چراغ‌سیز دا خیلی «دیلین فنوتیک قورال‌لارینا … وفالی قالمایان مصراع‌لار» گؤرورم. ص. ۳۵ده مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) وزنینده گلن غزلین بیرینجی بیتینده «یاز» و «ا» دان دوزلمیش «یازا» سؤزجویونده، شعرین وزنینی قوروماق اوچون «ا» مصوتینی اوزالداراق اوخومالیییق. یعنی بو سؤزجویو طبیعی حالدا اوخوساق ایکی قیسا هجادان (U U) عبارت اولمالی‌دیر؛ حال بو کی بیر قیسا و بیر اوزون هجالی (U -) سؤزجوک کیمی اوخومالیییق. همین بیت‌ده «دوزا»، ایکینجی بیت‌ده «آیا» و «اولدوزا»، اوچونجو بیت‌ده «آلما» و «سازا»، دؤردونجو بیت‌ده «اوغوللاری» و «قیزا»، بئشینجی بیت‌ده «هانی»، «اوتو»، «نانایا» و «یارپیزا»، آلتینجی بیت‌ده «قارا»، «نه ده» و «ساققیزا»، یئددینجی بیت‌ده «یئریکله‌دی»، «اوره‌یی» و «یازا» سؤزجوک-لرینین طالعی ده عینی‌دیر. باشقا بیر دئییش‌له، شاعر یئددی بیت‌لی بیر غزلین ۱۸ یئرینده «دیلین فنوتیک قورال‌لارینا … وفالی» قالماییب. بو غزل کتابین ایلک غزلی‌دیر؛ باشقا غزل‌لرین احوالاتینی دا بوندان قیاس ائله‌مک اولار. بو پروبلم یالنیز غزل‌لرده دئییل، رباعی‌لرده ده گؤزه چارپیر. بوندان علاوه، قافیه یانلیش‌لیغی دا الهی‌نین هم غزل‌لرینده، هم ده دیگر قافیه‌لی شعیرلرینده انگل تؤره‌دیر. صص. ۳۴ و ۳۵ده «زینهارا»، «یارا»، «زارا» و «کارا» سؤزجوک‌لری «ریالارا»، «پارا»، «سارا» و «هارا» سؤزجوک‌لری ایله برابر قافیه سؤزجوک‌لری کیمی ایشله‌نیب؛ حال بو کی دؤرد اول‌ده‌کی سؤزجوک‌لرده گلن سونونجو «ا» مصوتی، سؤزجوک‌لرین اصلی حرفی دئییل و بئله بیر مقام‌دا، بو کیمی حرف‌لر یالنیز بیر دؤنه «روی» حرفی یئرینده ایشله‌نه بیلر. همچنین صص. ۵۴ و ۵۵ده ده ایلک مصراعدا گلن «اوجاق‌لاری» سؤزجویو ایکی دؤنه ده تکرار اولوب؛ اگرچی غزلین ایلک مصراعیندا گلن قافیه بیر دؤنه‌دن آرتیق دیگر بیت‌لرده تکرار اولا بیلمز. همین غزل‌ده «بولاق‌لاری» سؤزجویو ده ایکی دؤنه ایشله‌نیب و بو دا قایدانی پوزماق‌دیر. ص. ۱۵۵ده ده قافیه دوز گلسین دئیه، «اوچدو» سؤزجویون یانلیش شکیلده «اوشدو» یازماق مجبوریتینده قالیر. حالبو کی شاعر هم دیلیمیزی یارامازلیق‌لاردان قورومالی‌دیر، هم ده اگر قافیه‌لی شعیر یازیر، قافیه قایدالارینا وفالی قالمالی.
ودود دوستی غزل‌دن علاوه، رباعی‌نین ده «یئنی‌دن جان توتماسی»ندان سئوینه‌رک، «… بو گون غزلیمیز کیمی بو قالیب ایسه اؤز دؤنوش نقطه‌سینه یئتیب … » دئییر و آرتیریر کی «سون نفس‌لرینی چکن رباعی قالیبینین چیراغینا» تانینمایان «هانسی‌سا شاعر یا شاعرلرین یاغ تؤکدویوندن سؤز گئدرسه نادرین سه آدی اونودولمامالی‌دیر». دئمک بیز نادرین ۱۳ دنه رباعی‌سینده اولان انقلابی قابلیت‌لره خیلی بورجلویوق؛ حتی ص. ۷۱ده گلن قافیه‌سی یانلیش رباعی‌سینه!
قالدی کی نه غزل، نه رباعی، نه ده هجا بؤلگولریله یازیلان قافیه‌لی شعیرلر، گونوموزون عکس صداسی دئییل. شاعر ده، هر کیم اولور اولسون، گره‌ک‌سیز چالیشمالارلا یالنیز اؤزونو یورور منجه. بو گونون شاعری ائله بو گونون ده طلب‌لرین تانیمالی و اونلارا لاییقینجه جواب وئرمه‌لی‌دیر. بو گونون دیلی، بو گونون اجتماعی قورولوشو، بو گونون حیاتینا عاید گرهکلی مووضوع‌لار و اشیالار و … شاعرین ایش لوازماتی اولمالی‌دیر. اونون شعیر فورماسی دا بوتون بونلارا اویغون گره‌ک. عروضون دیلیمیزین باشینا گتیره بیله‌جک اویون‌لارین بعضی‌لرینی گؤردوک. اوندان علاوه، هم عروض اؤلچولو، هم ده هجا بؤلگولو شعیرلرده، چوخ زمان، شاعرین ایسته‌یینه رغماً، بعضی سؤزجوک‌لر اونا تحمیل اولور. نادرین ده شعرینده بو یارامازلیق‌لار گؤزه چارپیر. ص. ۳۸ین ایلک مصراع‌سیندا (گؤیون بولودلاری کی مندن آز دا آغلارلار) گلن «دا» شکیلچی‌سی عروض گره‌ک‌لری اساسیندا ایشلنیب که طبیعی حالدا اونون ایشلنمه‌سی هم گره-کسیزدیر، هم ده سؤزون معناسینا یاراماز قاتقی قاتیر. ص.۸۳ده‌کی قوشمانین ایکینجی مصراع‌سیندا (باهارلار تله-سیر، قیش‌لار تله‌سیر) گلن «باهارلار» و «قیش‌لار» سؤزجوک‌لرینده ایشله‌نن «لار» یالنیز بوش یئری دولدورماق اوچون‌دور و هئچ ده لازم دئییل. ص. ۱۰۷ده گلن مصراعدا (بو سیتم، بو ظولوم آخی)، «ظولوم» همان «سیتم»دی و سؤزو گئدن پروبلم‌دن آسیلی.
ودود دوستی چالیشیر کی شعیردن بیر تعریف ده وئرسین. بو اونون ایشینین لاپ چتین یئری دیر. ودود دوستی شعرین تعریفینده، قوندارما بیر روایت‌له، «وزن ایله قافیه‌نین گرهکلی اولمادیغی» گؤروشه قاتیلاراق، «… شعر قالب‌لری یوخ بلکه شعریت و اونو تؤره‌دن ائلئمان‌لارین اؤنمینی وورغولایاراق» عبدالوهاب البیاتی‌نین «ابداع‌دان ساوایی هر نه وار موفته سؤزدور» دئدییینه اساس‌لانیر و ۲۴۰۰ ایل‌دن آرتیق جوابسیز قالان سوآلا.
منطورم این فرض است که تاکنون هیچ تعریف قابل قبولی در باره ادبیات ابداع نشده است‌ـ و احتمالاً در آینده هم ابداع نخواهد شدـ که مبنای آن جوهر و ذات ادبیات باشد(۱).
جواب وئریر. من بیلمیرم ودود دوستی «ارسطودان خواجه نصیره‌جن وزن ایله قافیه‌نین گرهکلی اولمادیغی»نین «آشیلانمیش» اولدوغونو هانکی معلومات‌لارا اساساً سؤیله‌ییر؛ آمما بونو بیلیرم کی ارسطو شعیرده یالنیز وزنه قناعت ائله‌مک‌له راضی‌لشمیر. نه اینکی وزنه خور باخسین، بلکه خیالین دا گرهکلی اولدوغونو وورغولاییر.
ارسطو از جمله کسانی است که بین کلامی که موزون و خیال‌انگیز باشد و کلامی که تنها وزن داشته باشد، تمایز فائل شده است و دومی را از زمره شعر به حساب نیاورده است(۲).
هم خواجه نصیر و هم اوندان تقریب‌له قیرخ ایل اول یاشایان شمس قیس رازی، وزنی و قافیه‌نی شعره گرهکلی بیلیب-لر. شمس قیس‌ین گؤروش‌لری نئچه یوز ایل فارس ادبی گؤروش‌لرین اساس قایناق‌لاریندان اولوب و هله ده عالی مکتب‌لریمیزده اوخونور. اونون شعره وئردییی تعریف‌ده وزن‌ین و قافیه‌نین بیرینجی مؤوقعی وار:
بدانکه شعر در اصل لغت دانش است و ادراک معانی بحدس صایب و اندیشه و استدلال راست و از روی اصطلاح سخنی است اندیشیده مرتب معنوی موزون متکرر متساوی حروف آخرین آن بیکدیگر ماننده.(۳)
خواجه نصیرین باخیشی بو حاقدا بیر آز شمس قیس‌دن یومشاق اولسا دا، عروض و قافیه‌نی هله ده گرهکلی گؤرور.
شعر از نظر اهل منطق، کلام خیال‌انگیز است و در عرف مردم، کلامی موزون و مقفی.(۴)
بو گون بیز بو احتیاجی دویموروق اگر چاغیمیزین گره‌ک‌لرین‌دن آسیلی‌دیر. خواجه نصیر بو گره‌ک‌لره یابان‌چی‌ایدی. آمما خواجه نصیر کیمی ده اولماسا، اونا یاخین چاغداش‌لاریمیز وار کی هله بو گون ده غزلین و دوبیتی‌نین قایغی‌کش‌لری کیمی نادر الهی‌نین دفترین اوخویاندا الدن آیاقدان چیخیرلار. ودود دوستی ده اونلاردان بیری‌دیر. ودود دوستی بیر یاندان دئییر «… و چاغیمیزدا ایسه بونلار شاعرین دئمک ایسته‌دییینی انگلله‌ین عامل کیمی آلقیلانیب قیراغا قویولموشدور»، بیر یاندان ایسه عبدالوهاب البیاتی‌نین سؤیله‌دییی «گئرچک و ابداع‌لی شعر»ین آرخاسیندا گیزله‌نه-رک، چاغیمیزا عاید اولمایان ادبی عنعنه‌لرین کئشییینده دورور. حال بو کی غزلین و بو کیمی قالب‌لرین هم دیلی، هم استفاده ائله‌دییی اشیالار و خیال‌لار، اسکی دؤوره عاید اولان حیاتی سسلندیریر؛ باشقا دئییش‌له، گونوموزله بیگانه یاشاییر. بو باره‌ده براهنی‌نین دئمه‌یه سؤزو چوخدور:
غزل به دلیل حصارهای ردیف و قافیه و تساوی مصراع‌هایش، شعری است که به کلی از گفتار فاصله گرفته، در آن سوی زبان منثور و زبان طبیعی شعر، به دنبال قراردادهای خاص خویش حرکت کرده است(۵).
براهنی همین کتابین باشقا بیر یئرینده شعری تشکیل ائله‌ین اوچ اساس عامل‌دن سؤز آچیر:
اگر برای شعر سه عامل اساسی که من سال‌ها پیش پیشنهاد کرده‌ام در نظر بگیریم که عبارت باشند از : شکل ظاهری، شکل ذهنی و محتوا و اگر چنین تصور کنیم که شعر خوب از بهم پیوستن و در هم آمیختن این سه عامل … تشکیل شده باشد …(۶)
بونلارین ایکی‌سینه ودود دوستی ده «ایچ و دیش موسیقی» عنوانیلا بارماق قویور. دیش موسیقی‌نی ده بیر آز آچیقلاییر. آمما ایچ موسیقی‌نی یاددان چیخاریر. او دئمیر کی ایچ موسیقی‌نی تشکیل ائله‌ین عنصرلر هانکی‌لاردیر. شعیرده ایشله‌نن استعاره‌لر، بنزه‌تمه‌لر، سیموول‌لار و میفیک دوشونجه‌لرین برابرلیکده بوتؤو بیر تصویرین یارانماسیدا اویوشمالاری ایچ موسیقی‌نی یارالدار. ایچ موسیقی سؤزو گئدن دیش موسیقی‌له بیرلیکده فورمانی تشکیل ائله‌یر. محتوا ایسه ایچ موسیقی‌نین فیکیر قایناغی‌دیر. ودود دوستی دئمیر کی نادر الهی‌نین شعرینده ایچ موسیقی نئجه بیچیم‌له‌نیر. بیر ایکی اؤرنک‌ده کی وئریر، کلی سؤزدن باشقا هئچ نه دئییل و یازار دیلین بدیعی ایشله‌یی دئسه‌ده، بدیعی‌لییین نشانه‌لریندن بیرشئی گؤستره بیلمیر؛ بلکه ده اؤزو بیلیر کی الهی‌نین شعرینده هر نه اولسا دا بدیعی دیل یوخدور. بدیعی دیل یئنی خیال‌لارین دینامیک حیات میدانیندا، بو گونکو اشیالاری سرگی‌له‌یه‌رک، سحردن آخشاما قدر کوتله‌نی ایلگی‌لندیره‌ن دیلده شعیردن باش قالدیرماسیلا بیچیمله‌نن دیل‌دیر. الهی‌نین شعری آمما بئله بیر دورومدا دئییل. اونون شعری شهر مدنیتیندن اوزاق، دیلی شهرده دانیشیلان دیلدن آیری و شعرینده ایشله‌نن اشیالار تمامیله کند حیاتینا عایددیر:
اوزوم ـ اریک داها کتدن سله ـ سله گلمیر ص. ۵۶
اونون شعریندن نه بیر ماشین کئچیر، نه بیر زاوود توستوسو دویولور. اوردا بوی فرندینه عشوه‌له‌نه‌رک، ویترین‌لری سوزه‌ن ماتیکلی قیزلارین یئرینه، نئهره چالخاییب، جئجیم توخویان قیزلارلا توش گلیریک. اوغلونون محاربه‌دن قاییداجاغینا امیدسیزجه‌سینه گؤز تیکه‌ن آنانین نظیر نیازی دا بئله‌دیر. اوغلو قاییدارسا ایت اولوب هورمک، ایت بینه-سیندن سو ایچمک قرارینا گلیر. اسکی حیات عنعنه‌لرینین کئشییینده دوران نادر الهی‌نین شعرینده «ایچریک‌له فورمانین … اویوشماسی» دوز سؤزدور. کند حیاتینی عکس ائتدیره‌ن شعرین فورماسی ائله قوشما اولمالی‌دیر. آمما نه او حیات، نه ده او فورما گونوموزو یامسی‌لاماییر. گؤره‌سن ودود دوستی بونو بیلمیر؟ عرفانا دا ائله بئله باخمالیییق. انسان‌لاری تسلیمه، حرکت‌سیزلییه، مؤوجود وضعیته باش ایمه‌یه چاغیران بو دوشونجه، دیقه باشی ده‌ییشیله‌ن مدرن حیاتین هانسی یئرینده دورور؟ ودود دوستی‌نین وورغولادیغی «بچه بودای اشرافی»نی، براهنی، سهراب سپهری‌نین عرفانی و دورغون گؤروش‌لرینه اعتراض مقامیندا دئییب. آمما ودود دوستی یئرسیز اولاراق، نادر الهی‌نی نصرت کسمنلی، بختیار وهاب‌زاده و رامیز روشن‌له توتوشدورور و دئییر: «آمما نادرین لیریزمی عرفان گؤزه‌سیندن ده سو ایچدییینه گؤره، گؤگسَللییه ساری یوکسلیر». ودود دوستی همین سؤزون دوامیندا، نادرین معشوق یئرینه عاشقی قیناماسیندان مدافعه ائده‌رک، مین یاشلی بیر عنعنه‌نین تعصبین ساخلاییر. سونرا نادری بختیار وهاب‌زاده‌یله چییین چییینه قویور و افتخارلا اونون یولونو ایزله‌مکدن، حکمتلی شعیرلرله «دوزگون اخلاقدان قایناقلانان داورانیشدان» دانیشیر. بختیار وهاب‌زاده‌نین شعرینین اوستونلوک‌لرینه رغماً اونون شعرینین محتواسی بعضاً کهنه‌دیر. بو گون اوخوجو متنین یارانماسیندا اورتاق اولماق ایسته‌ییر. اوخوجویا اؤیود وئرمک، حکمت‌دن دانیشماق، بلدچی‌لیک ائله‌مک، اونون تربییه‌لی و یئتکین مؤوقعینه تجاوز ائله‌مک‌دیر. اوخوجو یاخشی‌نی پیسدن سئچه بیلیر. اوخوجونون الیندن توتماق ایسته‌مک، اونون شعورونا حرمتسیزلیک‌له یاناشماق‌دیر اصلینده. شاعرین ده شعری بئله اولمالی‌دیر؛ نئچه یؤنلو و دینامیک. نادر الهی‌نین شعرینده آمما نئچه یؤن‌لولوک‌دن خبر یوخدور. اونون شعرینه آچیق متن کیمی یاناشماق اولماز. اوخوجو نادرین شعرینده ایز بوراخماغا قادر دئییل. اونون شعرینده گلن استعاره‌لر، بنزتمه‌لر و سیموول‌لار عمومیت‌له کهنه و اوجوزدور:
سؤیودلر ساچینی یولوب آغلاییر ص.۸۷
آچیلمامیش گول تک غونچادا سوللام ص.۸۹
باهار بولودو تک بوشالیر، دولور ص.۱۱۵
ودود دوستی چکینمه‌دن، الهی‌نین شعرینی رامیز روشن‌ین شعریله ده توتوشدور. بو دای لاپ گولونج. او دئییر:
شعره گؤره‌و یوکله‌مه‌یین اولاناغی شرطی ایله، ایکی چئشید گؤره‌و اونون بوینونا دوشور؛ بیرینجی انسان ایچینده تؤره‌نن ازلی ابدی سورغولار و او جمله‌دن یاشام، اؤلوم، سئوگی، بیریسل دویوم‌لار و بو کیمی باشقا قاورام‌لارین نئجه‌لییی و ایکینجی ایسه اوزون یا قیسا سوره‌لی بیر آجیناجاقلی دورومون تپکی‌سی. رامیز بیرینجی گؤره‌وله اوغراشیر و نادر ایسه آرتیق ایکینجی ایله. … ایکینجی گؤره‌و توکننده یا دا کؤکدن اولمایاندا، بیرینجی گؤره‌و اؤز یئرینده-دیر و توک‌ه‌نن ده دئییل.
ودود دوستی مجرد شعری، اؤز دئدیک‌لرینه اساساً، کونکرت شعیرله بیر یئره قویور و سونوجدا بئله قرارا گلیر کی بو ایکی شاعرین شعرینین یئردن گؤیه‌جن فرقی یالنیز ایکی شاعرین فرقلی مملکت‌دن اولماسیندان تؤره‌نیر. بو ایکی مملکتین بیرینده (نادر الهی‌نین مملکتینده) «آجیناجاقلی» بیر «دوروم» اولدوغوندان، شاعر کوتله‌نین چتین‌لیک‌لریندن، استبداددان، ایش‌سیز‌لیک‌دن و …دن یازیر؛ دیگر مملکت‌ده، «ایکینجی گؤره‌و، یئترینجه دورتوسو اولمادیغی دولاییندان»، شاعر (رامیز روشن) «انسان ایچینده تؤره‌نن ازلی ابدی سورغولار»لا «اوغراشیر». بو دا بیزیم تنقیدچی-میزین منطقی: گونئی آذربایجاندا نه ایش‌سیزلیک وار، نه یوخسوللوق وار، نه رشوت، نه ده استبداد. چتین‌لیک‌لر تمامیله یوخ اولوب و شاعر دانیشماغا سؤز تاپمادان، مجرد مسأله‌لره سیغینیر.
کند حیاتینین بسیط‌لییی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده اؤزون گؤستره‌ر؛ اؤزه‌للیکله کولتور نشانه‌لرینده، سوسیال ساحه-لرده. کندلی‌نین گئییمی، اینانجی، موسیقی‌سی، دانیشیغی و شعری ده اؤزونه مخصوص اولار. یعنی بسیط‌لیک شعرینین ده قات‌لاریندا گؤزه چارپار. بنزه‌تمه خیالی عنصرلرین ان بسیط عضوودور. اوخوجو بیر باشا شاعرین ایکی قطبین آراسیندا اولان بنزه‌رلییی گؤسترمک ایسته‌دییینه دوغرو گئده‌ر. ایکی قطبین علاقه‌لرینه وارماق چتین دئییل. آمما استعاره‌ده دوروم باشقادیر. استعاره‌ده سؤزو گئدن عینی‌لییی، همیشه بیر باشا کشف ائله‌مک اولماز. اوخوجو، استعاره‌ده اولان گؤزه‌للییی منیمسه‌مک اوچون، بعضاً گره‌ک هم تربیه‌لی ذؤوقو اولا، هم ده خیلی تر تؤکه. عینی‌لییین بنزه‌رلییه نسبتاً اوستون‌لویو، اوخوجونون استعاره‌دن آلدیغی روحی لذت‌لرین کیفیت‌جه اوستونلویونو سونوجلایار؛ خصوصیله اگر استعاره بایاغی بیر خیال اولمایا. بو گون شاعر، شعرینین اساسینی، خیالین زیروه‌سینده یئرله‌شن استعاره‌یله قویمالی‌دیر. نادرین شعری، بو باخیمدان دا آخساییر. اونون شعرینده، استعاره‌یله برابر، بول بول ایشله‌نن بنزه‌تمه‌لرین دلیلی اونون، شهرده یاشاسا بئله، ذهنی باخیمدان بسیط حیاتا منسوب اولماسی‌دیر. یعنی اولا بیلر کی شاعر بسیط بیر اورتام‌دا، چارپاشیق دوشونجه‌دن قیدالانسین. بئله ایکن، اونون شعری تربیه‌لی ذؤوق‌لرین ماراغین قازانا بیلر؛ خصوصیله اگر شعرین خیالی گؤرونوش‌لری بیربیرینی دستک‌لییه‌لر. شاعر، ایستر ایسته‌مز، شعرینده ده تجربه‌لرین یاشامالی‌دیر. نادرین چارپاشیق تجربه‌سی، شعرینده آزینلیق دامغاسین داشیییر. بنزتمه‌نین ده قاباریق چیخیشی همین دورومون سونوجودور. بسیط دوشونجه‌نین باشقا بیر گؤرونوشو ده شاعرین، دویغولارینی آچیق شکیلده اوخوجویلا پایلاشماغا چالیشماسی‌دیر. شاعر اگر دیله گتیرمک یئرینه، سئوینجینی و کدرینی گؤسترمه‌یی باجارسا، هم اوخوجونون روحونون گیزلی قاتلارینا یول آچا بیلر، هم ده یالان کیمی دویولان قهقهه‌لر و گؤز یاش‌لاری شاعرین صنعتینین اوجوزلاشماسینا سبب اولماز. نادرین شعرینده بو نقصان چوخ گؤرونور. خصوصیله کدردن دانیشان واخت‌لار. ائله اونون اوچون ده بعضاً منه بئله گلیر کی شاعرین کدری قوندارمادیر:
تکم… آه
بو گئجه اولمایان کیمی تکم
یوخو گؤزلریمده یووا باغلامیر ص.۱۸۶
شاعر اوخوجونو اؤز آغری‌لارینا ایناندیرماق اوچون، هر شئی‌دن چوخ «آه» سؤزجویونه سیغینیر. «آه» سؤزجویو اونون کتابیندا ۳۹ دؤنه ایشله‌نیب. نادرین بونجا کؤکس اؤتورمه‌سی اونون غم ـ غصه‌سینین صنعی‌لیییندن آسیلی‌دیر؛ یوخسا آند ایچمه‌یه گره‌ک یوخ.
کلاسیک شعریمیزده بیت‌لر بیربیرینی تماملاماییر. هر بیتین مستقل کاراکتری وار. اولسا، اولسا، یالنیز قافیه، ردیف و وزن‌دیر کی اونلارین آراسیندا جیلیز بیر علاقه یارالدیر. بو اؤزه‌للیک نادرین ده شعرینده اؤزونو گؤستریر. مثلا باخین ۴۶ و ۴۷نجی صحیفه‌ده گلن غزله. بو غزلین هر بیتی باشقا بیر مسأله‌یله اوغراشیر. شاعر بیر بیت‌ده شاعرلیک ادعاسیندادیر، بیر بیت‌ده اؤزونون الی آچیق‌لیغیندان دانیشیر، باشقا بیر بیت‌ده نسیمی باباسی کیمی یئره، گؤیه سیغمیر و … . اگر بیت‌لرین یا مصراع‌لارین بیر بیریله عمودی ایلگی‌لری اولا و عین حالدا شعیرده ایشله‌نن تصویرلر هم شعرین محتواسینی یامسیلایالار، هم ده بیر بیریله پوزولماز علاقه ساخلایالار، نیما دئدییی و براهنی یئتیشدیردییی «هارمونی»، شعرین فورماسینی بیچیم‌لندیره‌جک. آمما کلاسیک شعرین، اؤزه‌للیکله غزلین و او جمله‌دن نادرین غزلینین بئله بیر قابلیتی یوخدور.
نادرین شعرینده گؤزه چارپان نقصان‌لاردان بیری ده، چوخ یئرده دوز یازی کیمی اوخوجونون ذؤوقونه قارشی چیخماسی‌دیر. بعضاً شعرین عروضی وزنی اولماسینا رغماً، سؤزجوک‌لر او قدر چوپور دوزولور کی، شعیرده اولان گؤزه-للیک‌لر اوخوجونون دقتینی چکه بیلمیر:
باشی قالیب قانادی آلتدا، نه یئییر، نه ایچیر ص.۶۵
سؤیکنمیشم من بیر چوروک دایاغا
آمما بیر دونیا دا منه سؤیکه‌نیب ص.۱۲۳
بو قفس‌ده اوچدو بلکه‌نین باشقا نقصان‌لاریندان واز کئچیب، شاعرین بعضی باشاری‌لاری حاقدا ایسه دانیشمالییام. هر شئی‌دن اؤنجه کتابین هرج مرجه یئنیلدییی حالدا، تکم سئیرک اولاراق گؤزه‌ل مصراع‌لارلا بزه‌نمه‌سی‌دیر. نادر الهی بعضاً یئنی قاپی‌لار آچیر خیال دونیاسینا و بدیعی تصویرلرله شعریمیزین زنگین‌لییینه دستک اولور.
گلین گرایلی‌لاریم دای سازا یئریکله‌مه‌سین ص.۳۵
بیرتیکه قاراباغ شیکسته‌سینی
گتیردیم باغلایا یارانا داغلار! ص.۸۷
او گون للک ـ للک قوش اله‌نیردی ص.۱۴۹
کیمی مصراع‌لار چاغیمیزدا میدان ائله‌ین کوبودلوغون آجی‌سینا قاتقی دئمک‌دیر؛ یارالارا درمان کیمی باغلانا بیلر.
اوندا کی الهی دئییر
… بو شهرین
بیر سئرچه‌لیک سؤیودو یوخ ص.۱۰۰
سؤیودون و یاشیللیغین باشقا نشانه‌لرینین شهر یاشاییشیندان سیلینمه‌سیندن آرتیق، مدرن حیاتین ماتاهی ساییلا بیله‌ن کله‌کؤتورلوک‌دن شکایت ائله‌مک ایسته‌ییر. سؤیود شاعرین خاطره‌لریندن بویلاناراق، اونون نوستالژیسی کیمی تظاهر ائدیر. آمما هر شئی‌دن اؤنملی نادرین گؤزه‌ل و یومشاق افاده‌سی‌دیر. نادرین بو کیمی افاده‌لری اوخوجودا کؤوره‌ک‌لییی و انسانی دویغولاری قیجیقلاندیریر؛ اونون روحوندا تلاطم یارادیر.
اصلی دردی کرم چکیر ص.۱۰۱
مصراع‌سیندا ایسه بدیعی اولاراق ایهام صنعتی طبیعی بیچیمده ایشله‌نیب.
گؤزه‌ل مصراع‌لاردان علاوه، نادرین کتابیندا بیر ایکی اوره‌ک اوخشایان شعیر ده وار. ص ۵۴ده گلن غزلین اشیالاری کند حیاتینا عاید اولسا دا، شعرین ردیفی اولان «کور» سؤزجویو، تمامیله یئرلی یئرینده ایشلندییی حالدا، شعرین معنا باخیمیندان یوکونون چوخونو چیینینده داشیییر. شعرین خیالی قورولوشو استعاره‌یه سؤیکندیییندن، شعرین قول قاناد آچماسیندا، اوخوجونون امکداشلیغینا فرصت وار. کتابین دیگر شعیرلری کیمی، بو شعرین ده مدنی مسئولیتی قابارماقدادیر. عهده‌چی‌لیک بیت‌لرین هامی‌سیندا دالغالانیر. ص ۱۷۳ده گلن مثنوی‌نین گوجلو مضمونو ایسه گؤزه‌ل تمثیل بیچیمینده وئریلیب. قاری ننه، ائلییه بیلر هم مطلقییتی تمثیل ائله‌سین، هم ده مستبد آدام‌لاری. آمما کتابین ان گؤزه‌ل و باجاریقلی شعری، منجه ص. ۱۱۳ده گلن شعیردیر:
بیر یانار چیراقدی، سؤنر چیراقدی
بیر باخیش الوداع، بیر باخیش سلام
یاری یوخولویدو، یاری اویاقدی
شیلتاق ائله‌ییردی بلکه ده بالام!
الیمی اوزاتدیم، او گؤروشمه‌دی
دئدیم ارکؤیوندو، اولسون، نه دئمک
منله گؤروشمک‌چون یئره دوشمه‌دی
اؤپدوم آیاغینی گول یارپاغی تک
عُمورـ‌گون باغچامین او چینار پایی
بیر بوی دا اوجالیب قاناد آچمیشدی
آیاغی ایستی‌ایدی
آخی چارپایی
آیاغی آلتیندان تزه قاچمیشدی
شعرین گوجلو مضمونو هله قالسین، دویغولارین گؤستریلمه‌سی اونون اساس اوستون‌لویودور. شاعر دئمیر کی من اوغلومون، اوغلو دا وطنینین هر هانکی اوغلو اولا بیلر، آسیلماسیندان غصه‌لییم، اوره‌ییمین اوجو گؤینه‌ییر. شاعر بو غمی باجاریقلا گؤستریر، آدرسین وئریر، «بیر بوی دا اوجال»ماغیندان دانیشیر. آسیلمیش آدام، طبیعی کی سؤزونه جواب وئره بیلمز، سنینله گؤروشه بیلمز. آنجاق کی آسیلماقدان سؤز گئتمیر؛ یالنیز گؤستریلیر. «آیاغی آلتیندان تزه قاچمیش» «چارپایی» اعدام صحنه‌سینی تماملاییر؛ آمما شعری تماملایا بیلمیر. بو شعری اوخوجو تماملامالی‌دیر. شعرین اوخوجویا بوراخیلمیش یئری چوخ دور. چوخ سؤزو شاعر دئمه‌دیییندن، اوخوجو دئمه‌لی‌دیر. او گره‌ک یازیلمامیش سؤزلری، جمله‌لری سئچه بیلسین. «شعر شعر اولسا»نادری «باش تاجی» ائله‌مک یئرینه، اوخوجونو دا شعرین یارانماسیندا شریک ائیلر.
قایناق‌لار: